πλαστό έργο τέχνης

Ονομάζεται κάθε πίνακας, σχέδιο, χαρακτικό έργο, γλυπτό, καλλιτεχνικό αντικείμενο που απομιμείται μορφές και τεχνικές ενός καλλιτέχνη ή μιας εποχής με σκοπό να εξαπατήσει τον τυχόν αγοραστή ή ειδικό. Το στοιχείο της κακής πρόθεσης, η θέληση της απάτης είναι το κύριο χαρακτηριστικό του πλαστού έργου, που με αυτό ακριβώς διακρίνεται από το αντίγραφο ή την απομίμηση. Στις δύο αυτές περιπτώσεις η επανάληψη έργων ή χαρακτηριστικών στοιχείων ενός καλλιτέχνη ή μιας εποχής μπορεί να οφείλεται σε διαφόρους λόγους (σπουδής, τεκμηρίωσης, ατομικής έμπνευσης) αλλά δεν έχει ποτέ το σκοπό να εκμεταλλευτεί την καλή πίστη των άλλων. Η ιστορία των πλαστών έργων τέχνης συνδέεται με τις περιπέτειες του εμπορίου και με τις αισθητικές αντιλήψεις κάθε εποχής. Στους ρωμαϊκούς χρόνους η μεγάλη ζήτηση έργων ελληνικής τέχνης δημιούργησε μια πραγματική βιομηχανία αντιγράφων και ένα περιβάλλον πολύ ευνοϊκό για τους κατασκευαστές πλαστών έργων «...ορισμένοι καλλιτέχνες σήμερα –μαρτυρεί ο Φαίδρος– ...αξιοποιούν τα έργα τους βάζοντας την υπογραφή του Πραξιτέλη αν είναι μαρμάρινα, ή του Μύρωνος αν είναι από χαλκό». Η αγάπη για τα αρχαία έργα και η μανία κατάρτισης συλλογών στην Αναγέννηση και στην εποχή του μπαρόκ είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία εκπληκτικού αριθμού αντιγράφων, απομιμήσεων και πλαστών έργων. Ο Βαζάρι διηγείται ότι ο Μιχαήλ Άγγελος σκάλισε στη Μπολόνια έναν Κοιμώμενο Έρωτα υστεροελληνιστικής έμπνευσης που αγοράστηκε για 200 σκούδα από το καρδινάλιο Ριάριο ως ανασκαφικό προϊόν. Για τη δραστηριότητα του Μιχαήλ Άγγελου ο Έρωτας αυτός αποτέλεσε ένα απλό επεισόδιο, για άλλους όμως τα πλαστά έργα έγιναν πραγματικό επάγγελμα. Τέτοια είναι η περίπτωση του Τερέντσιο ντα Ουρμπίνο που ζωγράφιζε πίνακες με την τεχνοτροπία των μεγάλων καλλιτεχνών επάνω σε παλιούς μουσαμάδες ή σανίδια και τους έδινε, με τη βοήθεια σκούρων βερνικιών, την απαραίτητη πατίνα των παλιών έργων, τεχνική παραπλήσια, αν και πιο πρωτόγονη, με εκείνη που χρησιμοποιείται στις ημέρες μας. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της δεύτερης πεντηκονταετίας του 18ου αι. έδωσαν νέες δυνατότητες στους κατασκευαστές πλαστών έργων. Ένας μαθητής του Σολιμένα, ο Τζουζέπε Γκουέρα, πραγματικός τεχνίτης στη δημιουργία πλαστών ρωμαϊκών τοιχογραφιών, κατόρθωσε να πουλήσει στους ιησουίτες του Κιρχεριανού Μουσείου 72 έργα του. Στον 19o αι. τα μεγάλα πολιτιστικά ενδιαφέροντα οδήγησαν στην ανάπτυξη της τέχνης του πλαστού. Μπορεί μάλιστα να ειπωθεί ότι ο πραγματικός κατασκευαστής πλαστώνέργων τέχνης γεννάται τον 19o αι. Όχι μόνο για την ευρύτητα του πεδίου δράσης του, για την ικανότητα και για την ποικιλία των τεχνικών που χρησιμοποιούσε, αλλά και επειδή άρχισε να χαρακτηρίζεται ως κατασκευαστής πλαστών έργων τέχνης μόνο όταν σαφείς νόμοι και διατάξεις άρχισαν να προστατεύουν την πνευματική ιδιοκτησία. Ήταν ο αιώνας του Τζοβάνι Μπαστιανίνι, ειδικού στα αναγεννησιακά γλυπτά, και του Αλτσέο Ντοσένα, ο οποίος κατασκεύαζε και πωλούσε ευρύτατα αρχαϊκά, κλασικά και αναγεννησιακά γλυπτά. Ήταν η εποχή των «προϊστορικών» αντικειμένων του Έντουαρντ Σίμπσον, των σαρδοφοινικικών ειδωλίων που κατασκευάζονταν γύρω στο 1850 στο Κάλιαρι, των Ασιατικών ειδωλίων, πλαστών προϊστορικών ειδωλίων που εξαπάτησαν και τον ίδιο τον Φουρτβένγκλερ και της περίφημης περσικής τιάρας που βρισκόταν για χρόνια στο Λούβρο και ήταν έργο του Ισραέλ Ρουσομόβσκι από την Οδησσό. Έτσι δεν είναι να απορεί κανείς αν τα πλαστά έργα αφθονούν και στην εποχή μας. Οι πιο γνωστές περιπτώσεις ανακοινώθηκαν με τον τύπο ακόμα και στο ευρύτερο κοινό. Και πρώτη απ’ όλες η περίπτωση του Ολλανδού ζωγράφου Χανς Βαν Μέεγκερεν, ο οποίος, όταν κατηγορήθηκε μετά το B΄ Παγκόσμιο πόλεμο ότι πούλησε στους Γερμανούς κατακτητές ένα πίνακα με το Χριστό και τη μοιχαλίδα του Βερμέερ, ομολόγησε και απέδειξε ότι ο πίνακας, μαζί με άλλους πέντε του Βερμέερ και με πίνακες του Φραντς Χαλς και του Πιέτερ ντε Χόοχ, ήταν δικά του έργα. Η τεχνική του Βαν Μέεγκερεν μπορεί να χαρακτηριστεί υποδειγματική. Αγόραζε ολλανδικούς πίνακες του 17ου αι. μικρής αξίας, έξυνε τη ζωγραφισμένη επιφάνεια φροντίζοντας όμως να διατηρεί όλο το πάχος της προετοιμασίας και επάνω σε αυτήν ζωγράφιζε ύστερα, με τον τρόπο του Βερμέερ, τα πιο χαρακτηριστικά μοτίβα του. Περίφημη είναι και η περίπτωση των μεσαιωνικών νωπογραφιών της Παναγίας της Λύμπεκ. Ο Λόταρ Μάλκσατ και ο Ντίτριχ Φέι που ανέλαβαν να τις αποκαταστήσουν, επειδή είχαν υποστεί σοβαρές βλάβες από τους βομβαρδισμούς, προχώρησαν περισσότερο από ό,τι είχαν αναλάβει να κάνουν και τις ζωγράφισαν από την αρχή. Τα επίσημα εγκαίνια του ναού (στα οποία είχε παρευρεθεί και ο καγκελάριος Αντενάουερ) και η έκδοση αναμνηστικού γραμματόσημου έδωσαν στην απάτη επίσημο χαρακτήρα. Λίγο αργότερα, ύστερα από τις πρώτες υποψίες, ο Μάλκσατ και ο Φέι ομολόγησαν ότι ήταν οι κατασκευαστές εκείνων και άλλων «μεσαιωνικών» τοιχογραφιών. Η ανακάλυψη ενός καλά εκτελεσμένου πλαστού έργου δεν είναι βέβαια εύκολη. Τα τεχνικά μέσα (ακτίνες X και υπέρυθροι, μικροχημική ανάλυση των χρωμάτων, πετρογραφική και ορυκτολογική ανάλυση, μέτρηση του ραδιενεργού άνθρακα) είναι ασφαλώς πολύ χρήσιμα, αλλά δεν μπορούν να δώσουν πάντοτε απάντηση σε όλα τα προβλήματα που προκύπτουν στην ανάλυση ενός ύποπτου έργου τέχνης. Η ιστορική και αισθητική ανάλυση παραμένει η βάση της εκτίμησης της γνησιότητας ενός έργου. Το κριτήριο αυτό ισχύει για την ανακάλυψη ενός πλαστού έργου που εκτελέστηκε στο παρελθόν, αλλά δεν μπορεί συνήθως να αποδείξει την πλαστότητα που πραγματοποιήθηκε στην εποχή μας. Γιατί στα σύγχρονα πλαστά κατασκευάσματα υπάρχει πάντοτε κάτι που «αντιστοιχεί με το δικό μας τρόπο του βλέπειν, επειδή ο νοθευτής αντιλαμβάνεται τον παλιό καλλιτέχνη ακριβώς όπως και μεις σήμερα» (Φριντλέντερ). Πλαστό τοπίο του Βερμέερ. Συχνά είναι εξαιρετικά δύσκολο να αναγνωριστεί ένα πλαστό έργο τέχνης, ακόμα και με τα πιο σύγχρονα τεχνικά μέσα, εξαιτίας των μεθόδων των κατασκευαστών τους. Προτομή του αυτοκράτορα Βιτέλλιου κατασκευασμένη στην Αναγέννηση, όταν ήταν πολύ διαδομένα τα πλαστά κλασικά έργα (Πινακοθήκη Μποργκέζε, Ρώμη). Ένας πλαστός Μαζάτσιο. Δύο πλαστοί πίνακες του Ισπανού υπερρεαλιστή ζωγράφου Σαλβαντόρ Νταλί (φωτ. ΑΠΕ).